Ο Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, ανήκει στον αρχιτεκτονικό τύπο του ημισύνθετου τετράστυλου σταυροειδούς εγγεγραμµένου µε τρούλο. Το Ιερό Βήμα, είναι ελαφρώς υπερυψωμένο από τον κυρίως ναό και διαχωρίζεται από αυτόν με κτιστό τέμπλο, το οποίο έχει τρεις τοξωτές πύλες. Στο κέντρο βρίσκεται η Αγία Τράπεζα, η οποία αποτελείται από λίθινη πλάκα που στηρίζεται σε κτιστό πεσσό. Οι στέγες που καλύπτουν τις καμάρες των κεραιών του σταυρού είναι δικλινείς, µε αετωµατικἠ απόληξη και κεραμοσκεπείς. Τα γωνιακά διαμερίσματα και τα παραβήµατα καλύπτονται με µονόρριχτες στέγες σε χαμηλότερο επίπεδο, µε αποτέλεσμα να διαγράφεται µε σαφήνεια εξωτερικά ο σταυρός. Η κάλυψη του ναού αρχικά γινόταν µε κεραμίδια και σε μεταγενέστερη φάση µε σχιστόπλακες.Ο νάρθηκας στη δυτική πλευρά του ναού αποτελεί προσθήκη των νεωτέρων χρόνων (τέλη 19ου αι.)
Στον περιβάλλοντα χώρο του ναού βρισκόταν μέχρι τους νεώτερους χρόνους το κοιμητήριο του οικισμού. Σήμερα, σώζεται τμήμα του οστεοφυλακίου στην ανατολικἡ εξωτερική πλευρά του περιβόλου.
Τo εσωτερικό του ναού είναι κατάγραφο, µε τοιχογραφίες που αποτελούν τυπικό δείγμα της λαϊκής θρησκευτικής ζωγραφικής του 18ου αιώνα. Στον τοιχογραφικό διάκοσμο της Μεταμόρφωσης αποτυπώνεται ο απόηχος της μνημειακής ζωγραφικής τέχνης του δεύτερου μισού του 17ου αιώνα στην ευρύτερη περιοχή της Μάνης, µε βασικά γνωρίσματα τη χρήση ζωγραφικών μέσων, το εκλεπτυσμένο ύφος, την ελευθερία στην απόδοση και τις αφομοιωμένες δυτικές επιδράσεις τόσο στην εικονογραφία όσο και στην τεχνοτροπία.
Οι αφιερωματικές επιγραφές στον ναό της Μεταμόρφωσης δηλώνουν την ύπαρξη συγκροτημένου κοινωνικού ιστού στην Καστάνια ήδη από τις αρχές του 18ου αιώνα και αποτελούν την παλαιότερη γραπτή μαρτυρία για την ιστορία του οικισμού.
Ο Ναός είναι κηρυγμένο ιστορικό διατηρητέο μνημείο σύμφωνα με την Υπουργική Απόφαση 15904/24.11.1962, ΦΕΚ 473/Β’/17.12.1962
Ο Ναός Μεταμόρφωσης του Σωτήρος, πανηγυρίζει την 6η Αυγούστου και αποτελεί σημείο αναφοράς των κατοίκων και των καταγόμενων από την Καστάνια. Αρχιτεκτονικά αποτελεί μια ιδιαίτερη παραλλαγή του σταυροειδούς εγγεγραμμένου που σπάνια απαντάται στην εκκλησιαστική ναοδομία. Ιδιαίτερη είναι και η τοιχογράφηση του Ναού, που κατανέμεται σε τέσσερις ζώνες. Στην ανώτερη ζώνη τοποθετούνται εικονογραφικές συνθέσεις του χριστολογικού και θεομητορικού κύκλου και ολόσωμοι άγιοι. Στις επόμενες αγιογραφικές ζώνες απεικονίζονται αγιολογικές σκηνές και ολόσωμες μορφές αγίων, ενώ στην κατώτερη ζώνη αναπτύσσονται διακοσμητικά θέματα.
Στην κεντρική αψίδα ξεχωρίζει η Παναγία «Κυρία των Αγγελων» και στον τρούλο ο Χριστός Παντοκράτωρ, περιστοιχιζόμενος από τάγματα αγγέλων, ολόσωμους προφήτες και τους τέσσερις ευαγγελιστές.
Για τη χρονολόγηση του ζωγραφικού διακόσμου είναι καθοριστική η χρονολογία 1719 που βρίσκεται στην παράσταση της ένθρονης Παναγίας στο τέμπλο. Η τεχνοτροπία της αγιογράφησης φανερώνει ότι πρόκειται για δημιουργίες λαϊκών ζωγράφων. Η διάταξη της εικονογράφησης δίνει έμφαση στον βίο του Χριστού και στη Μέλλουσα Κρίση, έχοντας διδακτικό περιεχόμενο με παραστάσεις που αποκτούν αλληγορική σημασία καθώς σχετίζονται με την αφύπνιση της εθνικής συνείδησης του υποδουλωμένου γένους.
Πολλές από τις αφιερωματικές επιγραφές συνδέονται με την ιστορία της οικογένειας Βενετσανάκη, και των κλάδων που προέκυψαν από αυτή Τζανετάκη, Λιακάκη και Καπετανάκη, μέλη των οποίων αναδείχθηκαν στην τοπική ηγεμονία της Καστάνιας και διακρίθηκαν στον αγώνα εναντίον των Τούρκων. Επίσης υπάρχουν αφιερώσεις των οικογενειών Χουσιανάκη, Πουλάκου, Φρονιμάκη, Σωτηράκου, Ταβάκου κ.α. Από την εξέταση των αφιερωματικών επιγραφών προκύπτει πλούτος πληροφοριών για την ιστορική πορεία των οικογενειών της Καστάνιας , στις οποίες οφείλονται οι μοναδικής αξίας τοιχογραφίες του Ναού, φανερώνουν δε την ιεραρχική οργάνωση και την εξέλιξη της μανιάτικης οικογένειας.
Πηγή: Ο ναός της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος στην Καστάνια (Καστάνιτσα) της Έξω Μάνης, Σπάρτη 2008, Έκδοση της Εφορείας (πρώην 5η ΕΒΑ)
Copyright Υπουργείο Πολιτισμού, Εφορία Αρχαιοτήτων Λακωνίας.
